Аллагьу Тааьлайи вари махлукьатар, Чаз ибадат апIуз кIури, халкь дапIнайидар ву. Хъа Аллагьу Тааьлайи, инсандиз мянфяаьтназ кIури халкь гъапIу вари гьяйванатар, гьадму махлукьатарикан ву.
Аллагьу Тааьлайи дупна:
هُوَ الَّذِى خَلَقَ لَكُم مَّا فِى الارْضِ جَمِيعاً
(мяна): «Дугъу гьаму жилиин алиб вари учвуз халкь гъапIну» (Аль-Бакьара сура, 29-пи аят). Аллагьу Тааьлайи гьаму жилиин алиб вари инсандиз кIури, ухьу дидкан ва дурарикан мянфяаьт кадабгъри кIури, халкь дапIнайиб ву.
Хъа ухьу гьяйванатар ва жюрбежюр шей’ар йихбакан улхуруш, эгер дурар зарар кайидар вуш, гьеле сабан зарар туврадаршра, дурар йихуз ихтияр а. Дурарикан шула битI, кьюлар, мизмизар ва гь.ж.
Айшайихьан вуйи Пайгъамбарин e гьядисдиъ дупна:
خمس من الدواب كلهن فاسق يقتلهن في الحرم: الغراب والحدأة والعقرب والفأرة والكلب العقور
«Хьуб жюрейин чIивишнари зарар тувру ва дурар йикIуз ихтияр а, гьеле Кябайин Гьярам йишваъра кмиди: хъют, чалагъан (коршун), аькьраб, кьюл ва деллу дубхьнайи ху» (Бухари, Муслим).
Имам Муслимдихьан вуйи риваятдиъ дупна:
خمس فواسق يقتلن في الحل والحرم: الحية، والغراب الأبقع، والفارة، والكلب العقور، والحديا
«Хьуб зарар тувру махлукьатар йивну йихну ккунду, дурар Гьярам мистан йишв’ин вушра ва жара йишварихь вушра: битI, тIюхъяр кайи (пятнистый) хъют, кьюл, деллу дубхьнайи ху ва чалагъан (коршун)».
Гьаму зиихъ кIваин дапIнайи кьюб гьядисдиан аьгъю шулуки, кIваин дапIнайи 6 шейъ саб жюрейин хилаф адарди йихуз ихтияр а. Зиихъ ктухдарик кахьру имбударра йихуз ихтияр а. Мисалназ, деллу дубхьнайи хусиб гьисаб шула жанавар, пеленг, леопард ва гь.ж.
Хъа инсандиз зарар тутрувру гьяйванатар, шей’ар йихуз ихтияр адар, анжагъ гьадрарикан зарар шлугантIан. Мисалназ, зимз, эгер диди гьамусяаьт ухьуз зарар туврадарш, думу йибкIуз хай шулдар.
Ибну Аьббасдихьан вуйи гьядисдиъ дупна:
نهى رسول الله صلى الله عليه سلم عن قتل أربع من الدواب النملة، والنحلة، والهدهد، والصرد
«Пайгъамбари e 4 чIиви шей’ар йихуз гъадагъа дапIна: зимз (муравей), арф, сорокопута (аьхю кIул али, лизи фун ккайи ва кьял’ин йишв чру жакьв), ва рягъаликIул (удод)» (Имам Аьгьмад, Абу Давуд).
Гьаму гьядисдин Аль-Байгьакьийихьан вуйи риваятдиъ дупна: «Пайгъамбари e хьуб шей’ъ йихуз гъадагъа дапIна: зимз, арф, гъюб (лягушка), сорокопута (аьхю кIул али, лизи фун ккайи ва кьял’ин йишв чру жакьв), ва рягъаликIул (удод)» (Байгьакьи).
Гьаци вуйиган, саб себебра адарди му шей’ар йихуз ихтияр адар. Гьаддикан кIура ухьуз гьядисдиъра. Абу Гьурайрайихьан вуйи гьядисдиъ дупна: «Саб ражари сар пайгъамбариз зимзми кьацI гъапIу ва дугъан амриинди зимзар айи хулак цIа кипу, хъасин Аллагьу Тааьлайи дугъаз вагь’ю гьапIу: «Увуз сабди кьацI гъапIну кIури, уву вари Аллагь I кIури текрар апIру уммат тIанкь гъапIунва?!»» (Муслим).
Эгер думу гьяйванатари ва шей’ари дугъаз ва дугъан мутмуйиз зарар тувруш ва дурарикан сарун фукIара апIуз шулдарш, ари гьадмугантIан йихуз ихтияр адар. Яни зимз ва жара зиихъ ктухдарикан зарар аш, дурар йихуз хай шулу, амма, шулуш, сабпи нубатнаъ дурар фтихъдикIа ярхла апIуб ужу ву. Эгер дурар саб жюрейииндира ярхла апIуз шулдарш, ари гьадмуган йихуз ихтияр тувра.
Ухьу фу йибкIурушра, дидик цIа кипну йибкIуз хай шулдар. Пайгъамбари e дупна:
لا يعذب بالنار إلا رب النار. رواه أبو داود
«ЦIихъди аьзаб тувуз саризра хай шулдар, анжагъ АллагьдизтIан!» (Абу Дауд).
Гьаци вуйиган, дурар йихруганра чпиз лап аьзаб даршлу жюрейиинди дийихну ккунду.
Ансар Рамазанов
