Башир шайых 1810-нчу йыл бырынгъы Эндирей юртда тувгъан. Гьажиевлени тухумуну еттинчи яда сегизинчи ата-бабаларыны алим ва гьажи болгъан вакилинден тувгъан. Атасы Абу, ата-бабалары йимик, валини даражасында болгъан ва ол да Эндирейде гёмюлген. Башир шайыхны аталарыны ва дос-къардашларыны къабурлары да Эндирейде.
Хас тарихи адабиятда ва кавказ давну документлеринде Башир шайыхны аты эсгерилмей. Бир нече ахтарывчулар гьисап этеген кюйде, Башир шайых ва Авух округдан чыкъгъан Уллубий молла да – бир адам. Шолай гьасилге Башир шайыхны да, Уллубий молланы да яшавундагъы кёп тюрлю далиллени ва агьвалатны тенглешдиривлер гелтире. Шо пикруну белгили мычыгъыш алим-тарихчи Адам Дахаев ва Саламбек Магьамматов да якълай.
Дагъыстанлы алим Юсуп Дадаев оьзюню "Шамилни найиплери ва мюдюрлери" деген китабында, Уллубий молланы гьакъында айта туруп, булай яза: "Авух бёлюмню башына Шамил оьзюн Сайит Гьараканлыны алдында, сонг Чиркей юрт мадрасада билим алгъан жагьил заманындан берли яхшы таныгъан къоччакъ ва батыр Уллубийни сала».
Уллубий оьзюню мюдюрлюгюнде мекенли асгер структура болдура. Гьатта пача генераллар да Уллубий имаматны Савутлу гючлерини мекенли асгер ситемасын яратгъанланы бириси болгъангъа мюкюрлюк этген. Кюччакълыгъы учун Шамил Уллубийни медаль ва орден булан савгъатлагъан. Уллубийни орденинн: "Бу Шамилни, Уллу Солтанны, муъминлени макътавлу аркъатаявуну лап айтылгъан найиплерини бириси. Къудратны Еси Аллагь ону оьмюрюн узатсын" деп язылгъан болгъан.
Мычыгъыш ахтарывчу Гьамит Мусатов булай яза: "Оьрде пача Кавказгъа князь Барятинскийни бакъдыргъанда, ол Башир шайыхны уьстюне, оьзю ону булан ёлукъма ва сёйлеме сюегенини гьакъында хабар берип, адам йибере. Башир шайыхны бусурманланы ойларына ва юреклерине уллу таъсири барны билип, ол къан тёгювчю давну токътатывгъа ону тартмакъны къастын эте. Барятинскийни Кавказ Россиягъа тиегенге байлавлу этген токъташдырывуна Башир шайых булай жавап берген: "Сенден алда да Кавказны елемекни къоркъунчлугъун береген генераллар бар эди. Оланы кёплери оьлдю. Сизин ишлеригиз янгыз оьчлюкню отун ягъа. Оруслар учун ят тюгюл хыйлы адатлар бизде къабул этилмей. Бары да адамлар Аллагьны алдында тенг. Биз давну тилин тюгюл, парахатлыкъны тилин англайбыз. Сизге де, бизге де парахатлыкъ герек. Парахатлыкъ яратыв ишлерде мен даим де кёмекчимен, тек сенден де, шо затны гёрмегенбиз. Сизден оьч алма сюймейген адам ёкъ. Сиз бизин халкъны къоркъундурагъаныгъыз тюз, янгыз оьзюгюзде бакъгъан оьчлюкню гючлендирдигиз".
Шо ёлугъувдан сонг, олар дагъы бир де гёрюшмежек. «Динин алышдырма тюшмей эди буса, мен Башир шайыхны шакирти болар эдим. Ол уллу адам", – деген генерал.
Шо далилни гьакъында башгъа авторланы асарларында да айтыла.
"Башир шайыхны (Абу) найиплик девюрюню гьакъында бизде кёп аз маълуматлар бар, – деп яза Адам Духаев. – Шамилни найиби Баширге 1845-нчи йылны апрелинден алда болмагъан ва 1850-нчи йылны июнь айындан артда болмагъан девюрде найипликге ёлбашчылыкъ этивню низамыны гьакъында язгъан кагъызы бар. Тек шо багъулалланы найиби къазикъумухлу Баширбекге язылгъан деген пикру бар. Белгили кюйде, XIX асруну 50-нчы йылларыны орталарында Баширбек, пача генераллар булангъы байлавлугъу учун, найиплик ишинден тайдырылгъан, бираз гечде буса, Шамилни уланы Къази-Магьамматны муаллими гьисапда ишге алынгъан ва Веденода яшагъан. Мычыгъышда оьлген, ва душманлары ону башын гесген. Шону булан байлавлу болуп, оьрде эсгерилген кагъыз, шо йылларда гьаракатчы кюйде иш гёрювюн чалтлашдыргъан ва кёстекли Умалатдан шайых ижаза алгъан Башир шайыхны атына язылгъан болма герек деп эсибизге геле.
Шамил булай язгъан: "Муъминлени буйрукъчусу Шамилден ону кёп сюеген къардашы (иниси, агъасы) найип Башир сагъа кёп даражалы парахатлыкъ болсун". Сонг дагъы да: "Гьей рагьмулу къардашым, тилчилени сагъа ялаябагъан сёзлерине инанып, мен сагъа байлавлу иш гёрежек деп бир де ойлашма. Мен тезден берли (таман чакъы) оьзюмде адамланы ишлерин сынагъанман ва оланы кёплери итлер, бёрюлер, тюлкюлер ва иблислер йимик иш гёрегенни англагъанман. Жагьлан, оьр гьюрметли Шариатдан ёлбашчылыкъ алып, оьзюнгню вилаятынга буйрукъчу ёлбашчылыкъ эт. Ёрукъсуз авлия ишлени, пасат юрюшлени къадагъа эт. Сени Есинг сюймейген ишлерден оьзюнгню ва агьлюнгю азат эт, – сонг адамлар сагъа рази болур. Башгъа затланы гьакъында сагъа бу кагъызны тапшурагъан адам айтар. Парахатлыкь болсун".
Шайых болмаса, Шариатгъа ким ёлбашчылыкъ этер, адамланы яман ишлерине, пасатлыкъгъа ким къадагъа этер? Къайсы найипни де шогъар бажарывлугъу етишмеген чи. Шону уьстювюне де, "кёп сюеген рагьмулу къардашым" деге сёзлер булан Шамил аслу гьалда тарикъатгъа гёре ваъза этеген муъминлеге багъа болгъан. (Адам Духаев. Шаир, Караматчы, азап чекген адам. Нальчик: ООО "Печатный двор", 2014 13-14 бетлер).
1855-нчи йылны башында Башир шайых яшыртгъындан Къумукъ тюзге тарикъатдан ваъза-насигьат бермек учун геле, шонда, ону гъызарлап, Къабарты полкну начальниги генерал-майор барон Леонтий Павлович Николаи тута. Имам Шамил, кагъыз язып, ону азат этмекни тилей: "Бусурманланы эмири Шамилден орусланы начальниги генерал-баронгъа. Биз эшитген кюйде, сиз жардан чыкъгъан ярлы агьлюлени оьзюгюзню агьлюлеригизни ашатмакъ учун жыйылгъансыз; шо сизин яныгъыздан эрши иш. Дагъы да биз эшитген кюйде, сизин къолугъуздагъы бизин абреклени (пача асгерлеге къаршы ябушгъанлар) Сибирге йибересиз. Шо ишге байлавлу сиз мени алдатмайсыз, оьзюгюзню алдатасыз, ва шоллукъда сиз сизин есирлени табутгъа йибересиз. Мени ахыр сёзюм шулай: Эгер сиз, Баширден башлап, бары да есир абреклени бизге берсегиз, сизден оьзюгюзню биздеги есирлеригизни аларсыз, мен сизден жавап къаравуллайман. Бизинкилени берме ва оьзюгюзникилеригизни алма негетигиз бармы? Мен сизге эки затдан бирин тангламакъны тилеймен: оьзюгюзню ерлеригизни алажакъмысыз яда мунда къояжакъмысыз, сизден шогъар алгъасавлу жавап къаравуллайман. Рамазанны 8-нчи гюню, 1271 йыл» (10 май 1855й) (Русская старина, СПб, 1882. Т.36.279-278).
Булай пикру бар, ва шо кюрчю сёз де тюгюл, демек, Лев Николаевич Толстойну дюньягъа къаравуна кёп даражада Башир шайых таъсир этген. Ташдырып айтса, оланы бир-бири булангъы ёлугъувларындан динге бакъгъан янашыву бютюнлей алышынгъан. Бир нече керенлер шо юртда болуп ва ону абурлу адамлары булан ёлугъуп, ол, озокъда, оьзлер булан Барятинский де, оьзге белгили кеслер де ёлугъувчулар излеген бусурманланы ругьани ёлбашчылары булай да ёлугъувлар оьтгермек имканлыкъны къутгъарма болмагъан. Кёплер ону тавлуланы гьакъыл-ойларына ва юреклерине этеген таъсирини сырын билме сюйген. Айтылагъан кюйде, Башир шайых Л.Н. Толстойгъа бир китап савгъат этген, язывчу оьмюрюню ахырына ерли шо китапдан бир де айырлылмагъан.
Л. Н. Толстой къумукъ тилни яхшы биле болгъанны гьакъында да айтма тюше. Ол янгыз яшавлукъ шартлар булан байлавлу тилни билив булан дазуланып къалмагъан, къумукъча язма да яза, охума да охуй болгъан. Шо гьакъда ол оьзюню хатларында-кагъызларында яза. Эгер инсан халкъ булан яхшы тыгъыс аралыкълар юрютмесе, къатнашмаса, ону тилин шонча да яхшы билме болмас эди.
Башир шайыхны гьакъында кёп тюрлю тарихи документлерде, архив материалларда, илму китапларда, белгили дин чалышывчуланы асарларында, гьалиги ахтарывчуланы ишлеринде, очерклеринде, макъалаларында, крайны уьйренегенлени, Дагъыстанны ва Мычыгъышны тамазаларыны наслудан наслугъа бериле гелеген хабарларында айтыла.
1875-нчи йылда бир тюрлю оьзге маълуматлагъа гёре 1873-нчи йылда Башир шайых бу пана дюньягъа арт бере, тек ону ишлери минглер булан ону ёлун юрютегенлер, Ислам динни шавласын чачагъанланы юреклерине яшай. Бютюн Темиркъазыкъ Кавказдан ва уьлкени оьзге бойларындан муъминлер къумукъланы бырынгъы юрту Яхсайгъа Башир шайыхны ва оьзге сыйлы адамланы зияратларыны уьстюне геле. Айтыла гелеген хабарлагъа гёре: "Яхсайдан гелеген шавла, Ислам динден гелеген шавла лап йыракълагъа яйылажакъ".
Биз оьзлени яшавун Къудратны Еси Аллагьгъа, Къуръан калималагъа ва Мугьаммат Пайхаммарны ﷺ сюннетлерине багъышлагъан гъакъланы эсде сакълама ва гьюрмет этмеге борчлубуз.
Багьавдин Гьажаматов
